Mitoxondriyaları müalicə etmək mümkündürmü?

Mitoxondriyaların əsas funksiyası universal enerji mənbəyi olan ATF sintez etməkdir. Bu səbəblə onlar sitoplazmanın ATF enerjisinə çox ehtiyac olan yerlərində daha sıx olurlar (məsələn, ürək əzələsində miofibrillərin arasında və ya sperma­tozoidin qamçısında və s.).

Orqanik.az ailehekimi.az-a istinadən bildirir ki, mitoxondriyalarda keçən proseslərin insan sağlamlığına təsiri ilə bağlı mitoxondrial tibb istiqaməti yaranmışdır. Bu, təkcə mitoxondrial xəstəliklərdə deyil (birincili mitoxondrial disfunksiya), yaşdanasılı xəstəliklərdə də mitoxondrial funksiyanı yaxşılaşdıran tədbirlər kompleksidir.

“Mitoxondrial tibb” termini əvvəldən irsi mitoxondrial xəstəliklərin tədqiqatları ilə bağlı yaranmışdır. İndi bu anlayış mitoxondriyaların yaşla bağlı disfunksiyasını da əhatə edir.

Mitoxondrial tibb inkişaf edir!
Mitoxondrial tibbin əsas yanaşmaları:
1. Antioksidantların istifadəsi.
2. Mitoqormezis – stres təsirinə cavab olaraq adaptasiya mexanizmlərinin işə salınması. Bu zaman mitoxondriyaların işinin adaptiv yaxşılaşması qeyd olunur.
3. Mitoxondriyaların biogenezinin və dinamika proseslərinin canlandırılması.
4. Mitofagiyanın stimulyasiyası.
5. Mitoxondriyaların elektron-nəqliyyat zəncirinin optimallaşması.
6. Mitoxondriyaların daxili membran lipidlərinin sabitləşdirilməsi.
7. Mitoxondriyaların transplantasiyası.
8. Mitoxondrial DNT-un gen redaktəsi.

Mitoxondriyalarda keçən proseslər qarşılıqlı əlaqədədir, bu səbəbdən göstərilən istiqamətlər kəsişə bilər. Misal üçün, mitoxondri­ya membranının sabitləşməsi mitofagiya proseslərinin keyfiyyətini artırır.
Bundan başqa, mitoxondrial tibb istiqamətlərinə aiddir:
• mitoxondriya funksiyalarının diaqnostikası;
• konservativ yanaşmalar (həyat tərzinin dəyişməsi);
• innovasion yanaşmalar (mitoxondriyaların transplantasiyası, mitoxondriyaların gen terapiyası, genlərin nüvəyə köçürülməsi və s.).

Hədəf – kardiolipin
Kardiolipin – normada yalnız mitoxondriyaların daxili membranında yerləşən və orada da sintez olunan fosfolipiddir. İbarət olduğu dörd asil zəncir qliserin və iki fosfat başlıqla birləşərək “dayanıb durur”. Kardiolipinin tərkibindəki yağlı turşular toxumadan toxumaya fərqlənir. Əzələ və ürək mitoxondriyalarında bu, əsasən, linol turşusudur. Beyində kardiolipinin yağlıturşulu tərkibi daha müxtəlifdir: polidoymayan yağlı turşular, araxidon və dokozaheksayen turşuları. Kardiolipinin unikal konik forması qeyri-biqatlı strukturlara aqreqasiya olunur və mitoxondriya kristləri əmələ gətirir.

Terapiya məqsədi ilə kardiolipin prekursorları olan fosfolipidlər istifadə oluna bilər. Onlardan biri fosfatidilqliseroldur. In vitro tədqiqatlarda göstərilir ki, fosfatidilqliserol mitoxondriya membranlarına quraşdırılır, ATF sintezi və oksigen istifadəsi artır, proiltihab sitokinlərin istehsalı azalır. V gksperimentax in vivo sınaqlarda hər şey, təbii ki, daha çətindir, çünki tədiqat materialının bioəlçatanlığı müəyyən suallarla üzləşir.

Sələf-fosfolipidlərdən başqa kommersiya farma­koloji preparatı – elamipretid mövcuddur. Passiv diffuziya yolu ilə hüceyrələrə hoparaq, hətta depolyarizasiyalı mitoxondriyalara sirayət edir və kardiolipinlə qarşılıqlı əlaqəyə girir. In vitro göstərilir ki, elamipretid orqanizmə bu təsirləri göstərir:
• AFT-un əmələ gəlməsini azaldır;
• oksigenin mənimsənilməsini artırır;
• kardiolipinin oksidləşməsini azaldır;
• ATF miqdarını artırır.
• Antioksidantlar oksidləşmə stresini azalda bilir, amma ATF hasilatına və tənəffüs zəncirinə təsir etmir. Onlar həm sitoplazmada (vitamin C), həm də lipid membran fraksiyasında (vitamin E) təsir edə bilir. Mitoxondriyalar hüceyrədə AFT-nun əmələ gəldiyi əsas yerdir, bu baxımdan təsiri birbaşa mitoxondriyalara yönələn target antioksidantlar işlənib hazırlanır.
• Antioksidant təsirli birləşmələrə ürək prepa­ratları da aiddir. Onların arasında renin-angio­ten­zin sistemi, angiotenzin-çevirən ferment (AÇF) inhibitorları, habelə sartanları (1 tipli angiotenzin reseptorları blokatoru) göstərmək olar.

Bəs mitoxondriyaları necə müalicə edək?
Bu gün mitoxondrial xəstəliklər, əsasən, konservativ müalicə edilir, lakin mitoxondrial disfunksiya dərəcəsi yüksəkdirsə, yaxud anadan­gəl­mə mitoxondrial xəstəliklər varsa, bu müalicə yetərli deyil. Mitoxondriyaların normal işi təkcə mitoxondrial xəstəliklərdə deyil, Altsgeymer və Parkinson xəstəliklərində, diabet, sarkopeniya, insulinrezistentliyi xəstəlikləri və insult, miokard infarktı, orqanizmin qocalma prosesi zamanı da pozulur. Məlumdur ki, yeni mitoxondriyaların çatdırılması və ya onların pulunun bərpası terapevtik effekt verə bilər. Alimlərin fikrincə, mitoxondrial terapiyanın yeni paradiqması “təzə” orqanellərin çatdırılmasına əsaslanır, istər auto­loji (eyni orqanizmdən), istər heteroloji (başqa orqanizmdən). Hüceyrəyə mitoxondriyaların süni yeridilməsi yaşdanasılı mitoxondrial disfunksiyanın əsas problemini həll edə bilər, yəni hüceyrənin normal işi üçün vacib olan “yaxşı” mitoxondriyaların miqdarını hədəf səviyyəyə qədər artırmaq.

Qeyd etmək vacibdir ki, in vivo mitoxondriyaların hüceyrədən-hüceyrəyə ötürülməsi normal və orqanizmdə geniş yayılmış prosesdir. Orqanizmin hüceyrələri mtDNT ilə mübadilə edə bilər (ekzosomlar, mikrovezikullar, apoptotik cisimciklərin tərkibində), hətta başqa hüceyrələrə bütöv mitoxondriya ötürə bilər (mikrovezikullar və tunnel nanoborucuqların vasitəsi ilə). Mitoxondriyaların donorları mezenximal kök hüceyrələri, fibroblastlar, astrositlər, aktivləşmiş trombositlər və bəzi başqa tip hüceyrələr ola bilər.

Mitoxondriyaların in vivo köçürülməsi bir sıra fizioloji funksiyanı yerinə yetirir:
• zədələnmə vaxtı hüceyrənin apoptozdan qorunulması (astrositlər neyronları “xilas” edir);
• hüceyrələrin yenidən proqramlaşdırılması və differensiyası;
• immun proseslərdə iştirak (mitoxondriyaların mezenximal kök hüceyrələrdən makrofaqlara transferi sonuncuların faqositar aktivliyini gücləndirir).

Orqanik.az